Επάγγελμα: Φιλόλογος

 

(δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Οδός Πανός, Ιανουάριος-Μάρτιος 2024, σελ. 67-69, τεύχος 200)

  Στον πρόλογο του βιβλίου Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος παρατίθεται επιστολή του Παπαδιαμάντη προς τον πατέρα του στην οποία περιγράφει τη φτώχεια του: Με 6 χιλ. δραχμάς διετηρήθην εγώ εις τας Αθήνας επί 10 έτη, πότε νηστικός και πότε χορτάτος. Στις ατυχίες της ζωής του αναφέρει και την έλλειψη ιδιαιτέρων μαθημάτων: Τον ένα μήνα είχον μίαν προγύμνασιν, τον άλλον δεν είχα. Την πραγματικότητα της ζωής του φτωχού δασκάλου ενσαρκώνει και ο Ισμαήλ, καθηγητής φιλολογίας και ήρωας του μυθιστορήματος Μας καταβροχθίζει η φωτιά τού Ζάουμε Καμπρέ (Μετάφραση: Ευρυβιάδης Σοφός, Εκδόσεις Πόλις, 2022). Πρόκειται για ένα μοτίβο που ξεκινά από την αρχαιότητα. Εμφανίζεται διαχρονικά στη γραμματεία, καταγράφοντας τη θλιβερή πραγματικότητα των δασκάλων, ειδικότερα όσων διδάσκουν θεωρητικές επιστήμες: ρητοροδιδασκάλων, φιλοσόφων και, φυσικά, φιλολόγων. 

    Ο Ρωμαίος ποιητής Ιουβενάλης, που έζησε στα τέλη του 1ου αι. και τις αρχές του 2ου αι. μ.Χ., περιγράφει τη ζωή των δασκάλων ρητορικής σε μία από τις Σάτιρές του. Συγκεκριμένα, στην) έβδομη Σάτιρα (στίχοι 150-215) συνοψίζει την άθλια κατάστασή τους με αποκορύφωση την προτροπή να εγκαταλείψουν τη διδασκαλία και να αναζητήσουν άλλη επαγγελματική ασχολία (vitae diversum iter ingredietur). Ο Λουκιανός, λίγες δεκαετίες μετά τον Ιουβενάλη, συγγράφει με τη μορφή επιστολής την πραγματεία Περὶ τῶν ἐν Μισθῷ συνόντων, στην οποία περιγράφει τις ταπεινώσεις των Ελλήνων φιλοσόφων ή ρητόρων που προσλαμβάνονται ως δάσκαλοι στα σπίτια εύπορων Ρωμαίων. Στον πρόλογο δηλώνει πως γνωρίζει πολλά από τις μαρτυρίες άλλων που είτε υφίστανται ακόμη αυτή τη συμφορά (οἱ μὲν ἔτι ἐν τῷ κακῷ ὄντες), είτε ξέφυγαν και χαίρονται καθώς σκέφτονται από ποια δεινά γλίτωσαν (εὐφραίνοντο ἀναλογιζόμενοι οἵων ἀπηλλάγησαν). Ο ίδιος δηλώνει πως δεν είχε τέτοια εμπειρία και παρακαλεί τους θεούς να μη χρειαστεί (οὐ γὰρ ἐν ἀνάγκῃ μοι ἡ πεῖρα ἐγεγένητο, μηδέ, ὦ θεοί, γένοιτο). Σε ένα από τα πρώτα κείμενα της νεοελληνικής γραμματείας, τα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα του 12ου αι. μ.Χ., ο ποιητής θρηνεί την επιλογή να σπουδάσει, επειδή η ζωή του είναι γεμάτη πείνα και στενοχώρια: 

 Έμαθον τα γραμματικά, πλην μετά κόπου πόσου. 

Αφού δε γέγονα καγώ γραμματικός τεχνίτης, 

επιθυμώ και το ψωμίν και του ψωμιού την μάνναν, 

και διά την πείναν την πολλήν και την στενοχωρίαν 

υβρίζω τα γραμματικά, λέγω μετά δακρύων: 

«Ανάθεμαν τα γράμματα, Χριστέ, και οπού τα θέλει, 

ανάθεμαν και τον καιρόν και εκείνην την ημέραν, 

καθ' ήν με παρεδώκασιν εις το διδασκαλείον 

προς το να μάθω γράμματα, τάχα να ζω απ' εκείνα!» 

     Τον ίδιο χαρακτήρα, του φτωχού δασκάλου, βρίσκουμε σε κεντρικούς ήρωες της σύγχρονης λογοτεχνίας. Στον Παίκτη του Ντοστογιέφσκι ο κεντρικός ήρωας, Αλεξέι Ιβάνοβιτς, είναι ένας φτωχός καλλιεργημένος νέος, ευγενικής καταγωγής, ο οποίος υπηρετεί ως δάσκαλος (ουτσίτελ) των παιδιών ενός χαρτοπαίκτη απόστρατου στρατηγού. Ο Νικίτιν, στο διήγημα του Τσέχοφ Ο καθηγητής φιλολογίας, είναι ένας φτωχός εκπαιδευτικός που νοικιάζει ένα διαμέρισμα με τον Ιπολίτ, συνάδελφό του στο επαρχιακό σχολείο όπου εργάζονται. Η έξοδος από τη φτώχεια οφείλεται στον πλούσιο γάμο με τη Μάσα. Οι σπουδές δεν προσφέρουν τίποτα ούτε στον Ιβάνοβιτς, ούτε στον Νικίτιν. Το ίδιο ισχύει και για τον Ισμαήλ στο μυθιστόρημα του Καμπρέ: η μόνη χρησιμότητα των γνώσεων του καθηγητή είναι ένα ειρωνικό εύρημα του συγγραφέα, καθώς ο ήρωας ξεκλειδώνει έναν κωδικό επειδή γνωρίζει λατινικά. 

    Ακόμη και ως στιγμιότυπο μέσα σε ένα μυθιστόρημα η φιλολογία, οι θεωρητικές γνώσεις, αντιμετωπίζονται με οίκτο, είναι κάτι ολότελα άχρηστο. Στο Μιραμάρ τού Ναγκίμπ Μαχφούζ η φιλολογία αντιμετωπίζεται ως εμπόδιο στην επαγγελματική αποκατάσταση: Συμφωνήσαμε να βρει μια δουλειά. Πώς όμως; Το μοναδικό της πτυχίο, κλασικής φιλολογίας, δεν βοηθούσε και πολύ. (Σελ. 122, μετάφραση: Μαρία Χωρεάνθη, εκδόσεις Ψυχογιός, 1990). Στο Hotel Savoy του Γιόζεφ Ροτ ο Γκάμπριελ Νταν, ένας στρατιώτης που μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου έχει μείνει άνεργος, ακούει ένα ελληνικό όνομα -Καλογερόπουλος- και αρχίζει να το κλίνει, αλλά αμέσως αποδιώχνει την ανάμνηση της εκμάθησης των αρχαίων στο σχολείο. Αρκετές σελίδες παρακάτω επιστρέφει στην ανάμνηση για να την ειρωνευτεί. Είναι άνεργος και δεν μπορεί να βρει μεροκάματα, καθώς οι γνώσεις του είναι μόνο θεωρητικές: Είναι η τρίτη μέρα που στέκομαι στο Σταθμό και περιμένω να βρω μεροκάματο. [...] Κανένας δεν χρειάζεται εργάτες, εκτός κι αν είναι τεχνικοί ειδικευμένοι- κι εγώ δεν είμαι. Ξέρω να κλίνω τον «Καλογερόπουλο» (σελ. 81, μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου, εκδόσεις Άγρα, 2007). Στο μυθιστόρημα Οι σειρήνες της Βαγδάτης τού Γιασμίνα Χάντρα ο ήρωας ταξιδεύει στη Βαγδάτη μετά την αμερικανική εισβολή και αναζητά δουλειά. Του προσφέρεται εργασία σε κατάστημα ηλεκτρικών ειδών και συναντάμε την ίδια ειρωνεία. Το αφεντικό ενθουσιάζεται με τις φιλολογικές του σπουδές και του αναθέτει τα λογιστικά βιβλία: 

-Το μόνο που θα έχεις να κάνεις είναι να ενημερώνεις τα βιβλία παραλαβών και πωλήσεων. Έχεις πάει και πανεπιστήμιο, αν θυμάμαι καλά.

-Τελείωσα το πρώτο έτος της φιλολογίας.

-Έξοχα! Η λογιστική είναι θέμα εντιμότητας κι εσύ είσαι τίμιο παιδί. Τα υπόλοιπα θα τα μάθεις στην πορεία.

 (σελ. 184, μετάφραση: Γιάννης Στρίγκος, εκδόσεις Καστανιώτη, 2007) 

    Σε αυτή τη λίστα, που μπορεί να εμπλουτιστεί με πολλά περισσότερα λογοτεχνικά παραδείγματα, και σε αυτό το άρθρο, που κατέγραψε την απαξίωση των φιλολογικών και γενικότερα θεωρητικών σπουδών, ταιριάζει ως αντίβαρο η ρήση του αυτοκράτορα φιλοσόφου Μάρκου Αυρήλιου, που θεωρεί κληρονομιά από τον προπάππο του το να έχει καλούς δασκάλους κατ' οίκον και να ξοδεύει αφειδώς για αυτούς (Παρὰ τοῦ προπάππου τὸ μὴ εἰς δημοσίας διατριβὰς φοιτῆσαι καὶ τὸ ἀγαθοῖς διδασκάλοις κατ οἶκον χρήσασθαι καὶ τὸ γνῶναι ὅτι εἰς τὰ τοιαῦτα δεῖ ἐκτενῶς ἀναλίσκειν. Βιβλίον Α΄, δ΄)

Για την ποιότητα των φροντιστηριακών εκδόσεων

Πρωτοδημοσιεύτηκε στο alfavita.gr

Η σχολική χρονιά έχει ξεκινήσει από τον προηγούμενο μήνα και τα φροντιστήρια, αναζητώντας νέους μαθητές και μαθήτριες, φρόντισαν για άλλη μια χρονιά να προωθήσουν διαφημιστικά το έργο τους. Μέρος αυτής της διαφημιστικής εκστρατείας για την προσέλκυση νέων εγγραφών αποτελούν οι επιτυχόντες στις πανελλαδικές του περασμένου Ιουνίου και φυσικά τα -απαραίτητα πλέον- φροντιστηριακά βοηθήματα. Η πλειονότητα των φροντιστηρίων προσφέρει βιβλία που παράγονται από το επιστημονικό προσωπικό τους.

Αν μελετήσουμε τα διαφημιστικά φυλλάδια, διαπιστώνουμε ότι τα φροντιστηριακά βοηθήματα αποτελούν βασικό στοιχείο των παροχών. Η παρουσίασή τους είναι η ελκυστικότερη δυνατή και τα διαφημιστικά κλισέ υπόσχονται πολλά: προωθούνται ως «προϊόντα πολύχρονης φροντιστηριακής πείρας», διαφημίζονται ως «προσαρμοσμένα στις ανάγκες του μαθητή / στις απαιτήσεις του εκπαιδευτικού συστήματος» ή «εκσυγχρονισμένα, σύμφωνα με τις νέες οδηγίες του υπουργείου / με το νέο πρόγραμμα σπουδών» ή «γραμμένα από έμπειρους καθηγητές». Μας πληροφορούν ότι «ανανεώνονται / εμπλουτίζονται κάθε χρόνο / διαρκώς» και ότι «αποσκοπούν στην καλύτερη κατανόηση / αφομοίωση της ύλης». Διαθέτουν «πλήρη ανάλυση της θεωρίας, μεθοδολογία, ασκήσεις διαβαθμισμένης δυσκολίας» και «είναι γραμμένα στο πνεύμα των εξετάσεων». Αν συνυπολογιστεί ότι παρόμοιο υλικό προσφέρουν και τα ιδιωτικά σχολεία στους μαθητές τους, τότε δεν είναι υπερβολή το να υποθέσουμε ότι σχεδόν όλοι οι εκπαιδευτικοί των φροντιστηρίων και των ιδιωτικών σχολείων έχουν γίνει συγγραφείς τουλάχιστον σε κάποιο στάδιο της καριέρας τους (πόσοι συνάδελφοι δεν έχουν ερωτηθεί αν έχουν «δικές τους σημειώσεις»;)

Το ερώτημα που αξίζει να μας απασχολήσει σε αυτό το σημείο είναι η ποιότητα όλης αυτής της παραγωγής εκπαιδευτικών εγχειριδίων. Όπως ειναι γνωστό, η συντριπτική πλειονότητα αυτών κυκλοφορεί εκτός εμπορίου, δεν έχει αριθμό ISBN και δεν είναι καταγεγραμμένη ούτε προσιτή στην έρευνα. Είναι σαφές ότι, ακόμα και αν πρόκειται για άριστα εκπαιδευτικά βοηθήματα, δεν υπάρχει τρόπος να το διαπιστώσουμε, όπως δεν μπορεί να ελεγχθεί o βαθμός αντιγραφής από βοηθήματα του εμπορίου, αν αυτό συμβαίνει. Συνήθως πρόκειται για συνήθη αρχεία επεξεργασίας κειμένου που έχουν εκτυπωθεί σε φωτοτυπεία και έχουν βιβλιοδετηθεί με θερμοκόλληση, σπιράλ ή χαρτόδετη βιβλιοδεσία.

Τα βοηθήματα του εμπορίου αντιθέτως υποβάλλονται διαρκώς στην αξιολόγηση της αγοράς. Είναι εκ των πραγμάτων απαραίτητο να προσφέρουν πρωτότυπο υλικό, να περάσουν από το στάδιο της φιλολογικής επιμέλειας και των διορθώσεων, της γραφιστικής επιμέλειας και σελιδοποίησης, κι έπειτα να καταλήξουν στα ράφια των βιβλιοπωλείων όπου θα ανταγωνιστούν τα βιβλία των άλλων εκδόσεων. Οι εκπαιδευτικοί τα δοκιμάζουν στην πράξη και, αν δεν τα βρίσκουν ικανοποιητικά, τα απορρίπτουν. Αν έχουμε ένα τεκμήριο ποιότητας, αυτό είναι η προτίμηση των εκπαιδευτικών, γονέων, μαθητών, μαθητριών.

Αν λάβουμε επιπλέον υπόψη το γεγονός ότι μαζί με τα βοηθήματα των εκδοτικών οίκων κρίνονται και σχολιάζονται -έστω ανεπίσημα- από την εκπαιδευτική κοινότητα ακόμη και τα σχολικά βιβλία του Υπουργείου Παιδείας, τότε διαπιστώνουμε πως τα εκτός εμπορίου εκπαιδευτικά εγχειρίδια αποτελούν μια ξεχωριστή περίπτωση. Πρόκειται για μία μοναδικότητα που περιβάλλεται από αντιφάσεις: προβάλλονται ως μέρος των εκπαιδευτικών παροχών ενός φροντιστηρίου, αλλά η μόνη αξιολόγησή τους είναι η αναπόφευκτα θετική παρουσίασή τους από τα ίδια τα φροντιστήρια. Δεν τα επιλέγει κανείς, αλλά επιβάλλονται στους μαθητές του εκάστοτε φροντιστηρίου ή ιδιωτικού σχολείου. Πώς λοιπόν μπορούν οι μαθητές και οι μαθήτριες -και κατ' επέκταση οι γονείς και οι κηδεμόνες- να εμπιστευτούν το εκπαιδευτικό υλικό που προσφέρεται;

Η απάντηση είναι ότι δεν μπορούν. Για τη διασφάλιση της ποιότητας των υπηρεσιών που προσφέρουν τα φροντιστήρια υπάρχουν δύο πιστοποιητικά, το ISO 9001 και το ΕΛΟΤ 1433. Ελάχιστα φροντιστήρια ζητούν να λάβουν πιστοποίηση, αλλά ακόμη και τότε η πιστοποίηση δεν εξετάζει την επιστημονική αρτιότητα και εγκυρότητα των εκπαιδευτικών εγχειριδίων που προσφέρονται. Το ISO 9001 είναι ένα σύστημα διαχείρισης της ποιότητας που πιστοποιεί τον τρόπο με τον οποίο μια επιχείρηση (στην περίπτωσή μας το φροντιστήριο) οργανώνει, τεκμηριώνει και βελτιώνει τις διαδικασίες που σχετίζονται με την παροχή των υπηρεσιών του. Τα εκπαιδευτικά εγχειρίδια των φροντιστηρίων παραμένουν χωρίς αξιολόγηση.

Η εργαλειοποίηση της Επανάστασης του 1821

Όπως συμβαίνει με ένα μεγάλο φάσμα της επικαιρότητας, έτσι και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έγινε γρήγορα υπόθεση της ελληνικής πολιτικής ζωής. Η ύπαρξη δύο εγχώριων στρατοπέδων επιβεβαιώθηκε από πολύ νωρίς: η μία από τις δύο πλευρές κατηγορεί την άλλη πως υποβαθμίζει το γεγονός της ρωσικής εισβολής, δεν καταδικάζει ξεκάθαρα τη Ρωσία και κρατά ίσες αποστάσεις ανάμεσα σε επιτιθέμενους και αμυνόμενους. Στο στόχαστρο της κριτικής βρέθηκαν δύο συναυλίες: η μία έγινε στις 14 Μαρτίου στο Σύνταγμα και η άλλη στις 29 Μαρτίου στα Προπύλαια.

Η σύμπτωση του εορτασμού της 25 Μαρτίου έδωσε την αφορμή για την χρήση της Επανάστασης του 1821 ως επιχειρήματος για την επιλογή “ορθής” πολιτικής τοποθέτησης. Αναζητήθηκαν οι αναλογίες ανάμεσα στους επαναστατημένους Έλληνες του 1821 και τους Ουκρανούς του 2022, όπως και αναλογίες ανάμεσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία και τη σύγχρονή μας Ρωσία. Το μήνυμα αυτής της πλευράς είναι σαφές: ως Έλληνες οφείλουμε να ταυτιστούμε με τους Ουκρανούς και να θεωρήσουμε τη σημερινή Ρωσία ως το αντίστοιχο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Η αναλογία δεν είναι απλώς ένα ερμηνευτικό σχήμα, όπως θα δούμε παρακάτω, αλλά χρησιμοποιείται κανονιστικά, με τρόπο που ταυτίζει την πολιτική τοποθέτηση ως επιβεβλημένη ελέω ιστορίας. Κατά συνέπεια οποιαδήποτε άλλη άποψη περιγράφεται ως μη ελληνική, εφόσον (υποτίθεται ότι) δεν αποδοκιμάζει ευθέως τη Ρωσία – σημερινό αντίστοιχο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που δυνάστευε το ελληνικό έθνος. Η αναλογία δεν έχει μόνο κανονιστικό χαρακτήρα, αλλά επιπλεόν συνδέει τη μία -την “ορθή”- άποψη πάνω στο θέμα με το πατριωτικό αίσθημα -ή την έλλειψη αυτού.

Στο παρόν κείμενο θα εξεταστούν τρεις γελοιογραφίες και ένα άρθρο της εφημερίδας Καθημερινή που δημοσιεύθηκαν την 24η και την 27η Μαρτίου. Στις 24 Μαρτίου δημοσιεύτηκαν τρία σκίτσα των Δημήτρη Χαντζόπουλου, Ηλία Μακρή και Ανδρέα Πετρουλάκη. Παρωδώντας τον γνωστό πίνακα του Θεοδώρου Βρυζάκη «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη Σημαία της Επανάστασης», ο Δημήτρης Χαντζόπουλος απεικονίζει τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και αγωνιστές της Επανάστασης που κρατούν μουσικά όργανα. Στη λεζάντα διαβάζουμε: «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί όργανα και παρτιτούρες των αγωνιστών λίγο πριν τη μεγάλη συναυλία ειρήνης της 29ης Μαρτίου του 1821». Η επιλογή της ημερομηνίας (29η Μαρτίου) αναφέρεται ευθέως στη συναυλία στα Προπύλαια. Οι πόλεμοι δεν διεξάγονται με μουσικά όργανα, αλλά με όπλα (όπως αυτά που έστειλε η ελληνική κυβέρνηση στην Ουκρανία). Το σκίτσο του Ανδρέα Πετρουλάκη απεικονίζει το Χορό του Ζαλόγγου που συνοδεύεται από τη λεζάντα: «Γκραβούρα εποχής: μεγάλη καλλιτεχνική εκδήλωση για την ειρήνη». Ξανά εδώ η συναυλία ειρήνης γίνεται στόχος κριτικής μέσα από το ιστορικό πλαίσιο της ελληνικής επανάστασης. Στην τρίτη γελοιογραφία, ο Ηλίας Μακρής σχεδιάζει δύο προτομές που αναπαριστούν τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, ενώ στο φόντο βρίσκονται ελληνικές και ουκρανικές σημαίες. Ο Γέρος του Μωριά ρωτά τον Καραϊσκάκη πώς θα αντιδρούσε σε τελεσίγραφο του Πούτιν και εκείνος απαντά πως δεν θα προσκυνούσε.

Η ιδεολογική και πολιτική χρήση της Επανάστασης του 1821 διαγράφεται πιο ξεκάθαρα σε άρθρο του Τάκη Θεοδωρόπουλου, το οποίο δημοσιεύτηκε στις 27 Μαρτίου με τίτλο: «Ελλάδα-Ουκρανία, ο πειρασμός της αναλογίας». Ο αρθρογράφος περιγράφει τις ευρωπαϊκές δυνάμεις που πολέμησαν την Οθωμανική αυτοκρατορία στο Ναυαρίνο ως «το ΝΑΤΟ του καιρού εκείνου». Η Ουκρανία έχει σχέση «με την Ελλάδα των προπατόρων μας». Οι Έλληνες του 1821 που έστρεψαν προς τη Δυτική Ευρώπη τα μάτια τους είναι οι σημερινοί Ουκρανοί που «θέλουν να γίνουν Ευρώπη». Ο αρθρογράφος συμπεραίνει πως «κανονικά το αίσθημα των Ελλήνων θα έπρεπε να ταυτιστεί ολοκληρωτικά με τον αγώνα των Ουκρανών», αναδεικνύοντας σαφέστατα τον κανονιστικό χαρακτήρα της ιστορικής αναλογίας που επικαλούνται τόσο αυτός όσο και οι σκιτσογράφοι της ίδιας εφημερίδας.

Η ιδεολογική χρήση της ελληνικής ιστορίας δεν είναι κάτι το πρωτοφανές. Η παρούσα ιστορική περίσταση είναι άλλο ένα επεισόδιο στην εργαλειοποίηση της ιστορίας, το οποίο μάς προσφέρει τη δυνατότητα να ξεκλειδώσουμε τη χρήση της στην εκάστοτε συγκυρία της επικαιρότητας. Η ιστορία δεν είναι μόνο ένας τρόπος ερμηνείας της επικαιρότητας, αλλά και μία πηγή κανόνων, ορθής πολιτικής συμπεριφοράς, διαχωρισμού των πολιτών ανάμεσα σε αυτούς που επιλέγουν να τοποθετηθούν με εθνικά ορθή συμπεριφορά ή όχι. 

 

Ο δεκάλογος του τέλειου διηγηματογράφου

Οράσιο Κιρόγα

Ο δεκάλογος του τέλειου διηγηματογράφου

1. Πίστευε σε ένα δάσκαλο -Πόε, Μοπασάν, Κίπλινγκ, Τσέχοφ- όπως στον Θεό τον ίδιο.

2. Πίστευε ότι η τέχνη σου είναι μια απρόσιτη κορυφή. Μην ονειρεύεσαι να την κατακτήσεις. Όταν μπορέσεις να το κάνεις, θα το πετύχεις δίχως κι εσύ ο ίδιος να το ξέρεις.

3. Αντιστάσου όσο μπορείς στη μίμηση, αλλά μιμήσου, εάν η επιρροή είναι πολύ ισχυρή. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, η εξέλιξη της προσωπικότητας απαιτεί μεγάλη υπομονή.

4. Έχε τυφλή πίστη όχι στην ικανότητά σου για θρίαμβο, αλλά στο πάθος με το οποίο τον επιθυμείς. Αγάπα την τέχνη σου όπως το ταίρι σου, δίνοντάς της όλη σου την καρδιά.

5. Μην αρχίζεις να γράφεις χωρίς να ξέρεις από την πρώτη λέξη πού πηγαίνεις. Σε ένα καλοφτιαγμένο διήγημα οι πρώτες τρεις αράδες είναι σχεδόν το ίδιο σημαντικές με τις τρεις τελευταίες.

6. Άν θέλεις να εκφράσεις με ακρίβεια αυτήν την περίσταση: «Από το ποτάμι φυσούσε ο παγωμένος άνεμος», δεν υπάρχουν στην ανθρώπινη γλώσσα περισσότερες λέξεις από αυτές που είναι προορισμένες να την εκφράσουν. Μόλις γίνεις κυρίαρχος των λέξεών σου, μη σε απασχολεί να ελέγχεις αν είναι ομοιοκατάληκτες μεταξύ τους ή παρόμοιες*.

7. Μη χρησιμοποιείς επίθετα όταν δεν είναι αναγκαία. Άχρηστες θα είναι όσες χρωματιστές ουρές κολλήσεις σε ένα αδύναμο ουσιαστικό. Αν βρεις το κατάλληλο, αυτό από μόνο του θα έχει ένα χρώμα ασύγκριτο. Όμως πρέπει να το βρεις. 

8. Πάρε τους ήρωές σου από το χέρι και οδήγησέ τους σταθερά μέχρι το τέλος, δίχως να βλέπεις τίποτε άλλο εκτός από το δρόμο που τους σχεδίασες. Μην αποσπάσαι βλέποντας αυτό που δεν μπορούν ή δεν τους ενδιαφέρει να δουν. Μην κακομεταχειρίζεσαι τον αναγνώστη. Ένα διήγημα είναι ένα μυθιστόρημα απαλλαγμένο από άχρηστες λέξεις. Κράτα το αυτό σαν μια απόλυτη αλήθεια, ακόμα και αν δεν είναι. 

9. Μη γράφεις επηρεασμένος από το συναίσθημα. Άσε το να σβήσει και ανακάλεσέ το αργότερα. Αν επομένως είσαι ικανός να το ξαναζωντανέψεις ακριβώς όπως ήταν, έχεις προχωρήσει στην τέχνη μέχρι το μέσο της διαδρομής. 

10. Μη σκέφτεσαι τους φίλους σου όταν γράφεις, ούτε την εντύπωση που θα προξενήσει η ιστορία σου. Αφήγήσου σαν να μην είχε η αφήγησή σου ενδιαφέρον παρά μόνο για τον μικρό περίγυρο των ηρώων σου, στον οποίο θα μπορούσες να ανήκεις. Με κανέναν άλλο τρόπο δεν αποκτά ζωή το διήγημα. 

*Σ.τ.Μ.: Η έκτη εντολή δημιουργεί εύλογο προβληματισμό στον ελληνόφωνο αναγνώστη. Η φράση μέσα στα εισαγωγικά περιλαμβάνει δύο λέξεις που ομοιοκαταληκτούν στα ισπανικά: río (= ποταμός) και frío (= κρύος). Συστήνει στους διηγηματογράφους να μην επιλέγουν λεξιλόγιο με κριτήριο την αποφυγή ομοιοκατάληκτων λέξεων, αλλά να διαλέγουν αυτό που ταιριάζει στην περίσταση. Τα επίθετα που χρησιμοποιεί στο πρωτότυπο είναι consonantes o asonantes και αναφέρονται σε δύο είδη ομοιοκαταληξίας, σε αυτή την οποία γνωρίζουμε στην ελληνική ποίηση (ισπ.: consonancia) και στην ομοιοκαταληξία όπου συμπίπτουν μόνο τα φωνήεντα της κατάληξης (ισπ.: asonancia). Για τη μεταφορά της λέξης από τα ισπανικά στα ελληνικά προτίμησα ένα μη τεχνικό όρο: παρόμοιες.

Ένα διάσημο παράδειγμα όπου η ομοιοκαταληξία παρέμεινε στη θέση της είναι το Εκατό Χρόνια Μοναξιά, το οποίο ξεκινά με τη διάσημη πια παράγραφο στην οποία παρατηρείται ομοιοκαταληξία του επωνύμου του συνταγματάρχη Αουρελιάνο Μπουενδία με τον παρατατικό había:  

"Muchos años después, frente al pelotón de fusilamiento, el coronel Aureliano Buendía había de recordar aquella tarde remota en que su padre lo llevó a conocer el hielo." 

Ο ίδιος ο Μάρκες θα έγραφε σχετικά με αυτό στην αυτοβιογραφία του: Έχω μεγάλη ευαισθησία στην αδυναμία μιας πρότασης στην οποία δύο γειτονικές λέξεις ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους, ακόμα και όταν ομοιοκαταληκτούν μόνο ως προς τα φωνήεντα, και προτιμώ να μην τη δημοσιεύσω για όσο δεν βρίσκω λύση. Γι' αυτό βρέθηκα πολλές φορές στο σημείο να ξεφορτωθώ το όνομα Μπουενδία λόγω της αναπόφευκτης ομοιοκαταληξίας του με τους παρατατικούς. Παρ' όλα αυτά το όνομα κατέληξε να επιβληθεί, επειδή είχα φτιάξει για αυτό μια πειστική ταυτότητα. 
σελ. 385, Vivir para contarla. International Windmills Edition, California, USA

Η ετυμολογία ενός ευφημισμού

Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (ΛΚΝ), στο ενδόλημμα κουτάκι του λήμματος κουτί, βρίσκουμε την ακόλουθη σημασία:

3. (οικ.) το γυναικείο αιδοίο. 

(Η συντομογραφία (οικ.) δηλώνει το οικείο επίπεδο ύφους.)


Η σημασία αυτή απουσιάζει από όλα σχεδόν τα λεξικά. Δεν υπάρχει στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ), στο Μείζον Ελληνικό Λεξικό (ΜΕΛ), στο Νέο Ελληνικό Λεξικό (ΝΕΛ) της Εκδοτικής Αθηνών, στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας (ΧΛΝΓ), αν και πρόκειται για γνωστή σημασία με καθιερωμένη χρήση, όπως διαπιστώνουμε παρακολουθώντας το ακόλουθο βίντεο.

 

Στο διαδικτυακό λεξικό της αργκό slang.gr υποστηρίζεται πως η μεταφορική, ευφημιστική χρήση του κουτιού (όχι του υποκοριστικού κουτάκι) για το αιδοίο προέρχεται από την αγγλική γλώσσα (προφανώς ως μεταφραστικό δάνειο), στην οποία επίσης η χρήση είναι αργκοτική. Πιστεύω ωστόσο πως η συγκεκριμένη ετυμολογική πρόταση δεν ευσταθεί, και αυτή η παρετυμολογία αποτελεί την κατάλληλη ευκαιρία για να ερευνήσουμε έναν τρόπο ερμηνείας ομοιοτήτων που δεν οφείλονται σε γλωσσική επαφή.
Πολλές φορές η γνώση της αγγλικής μάς παραπλανά και μας οδηγεί εύκολα και ανεξέταστα στο συμπέρασμα ότι κάποιες κοινές εκφράσεις ή μεταφορές μπορεί να προέρχονται από την επιρροή της αγγλικής, δεδομένου του ηγεμονικού ρόλου της. Στην προκειμένη περίπτωση πιθανότατα έχουμε μία μεταφορά που παράγεται αξιοποιώντας τις εννοιολογικές δομές της ανθρώπινης σκέψης με αποτέλεσμα να εμφανίζεται παράλληλα σε διαφορετικές γλώσσες (π.χ. doos, που σημαίνει επίσης «κουτί» στα Ολλανδικά, Scheide [=θήκη] στα Γερμανικά· ο ανατομικός όρος vagina προέρχεται από την αντίστοιχη λατινική, η οποία έχει τη σημασία «θήκη σπαθιού», ενώ και η λέξη κολεός της αρχαίας Ελληνικής σήμαινε θηκάρι σπαθιού και σήμερα είναι ανατομικός όρος για τον κόλπο (από τον οποίο παράγονται και σύνθετα, όπως ο κολεόσπασμος). Παρατηρούμε τη γλωσσική πραγμάτωση ενός αντιληπτικού σχήματος το οποίο συνδέει την έννοια του ατόμου με την έννοια του δοχείου, όπως υποστηρίζεται στο αγγλικό λεξικό της αργκό The Oxford Handbook of Taboo Words and Language του Keith Allan (σελ. 57, Oxford University Press, 2019). Ο συμβολισμός του αιδοίου με κάποια μορφή δοχείου παρατηρείται και από τον Φρόιντ, ο οποίος στο βιβλίο του Η ερμηνεία των ονείρων παρατηρεί: «Κουτιά κάθε σχήματος και χρήσης, κιβώτια, ερμάρια, θερμάστρες αντιστοιχούν στο γυναικείο σώμα, όπως επίσης σπηλιές, πλοία και όλα τα είδη δοχείων» (σελ. 315, μετάφραση: Λευτέρης Αναγνώστου, εκδόσεις  Επίκουρος, 1993)· ο Φρόιντ συνεχίζει αναφέροντας ένα παράδειγμα συμβολισμού του γυναικείου σώματος με κάστρο αναφερόμενος στο τραγούδι για τον «Κόμητα Έμπερσταϊν» του Ούλαντ: απόψε ένα κάστρο βρίσκεται σε κίνδυνο (Heut' Nacht wird ein Schlößlein gefährdet sein).
Ευρεία χρήση της συγκεκριμένης μεταφοράς μπορούμε να διαπιστώσουμε και στην τέχνη. Στην αγγλική γραμματεία η μεταφορική χρήση του κουτιού ως γυναικείου γεννητικού οργάνου μαρτυρείται για πρώτη φορά σε ανώνυμο ποίημα των τελών του 15ου αι. με τίτλο Hey noyney: Ser John to me is proferyng / for hys plesure ryght well to pay / and in my box he puttes hys offryng / I have no powre to say hym nay (σελ. 143, Anthology of Ancient Medival Woman's Song, Anne L. Klinck, εκδ. Palgrave Macmillan US, 2004). Επίσης απαντάται και στον Σέξπιρ (Τέλος Καλό, Όλα Καλά, πράξη 2η, σκηνή 3η):  He wears his honour in a box, unseen, / That hugs his kicky-wicky here at home. Στον κινηματογράφο, σε σύγχρονες ταινίες, διαπιστώνουμε τη χρήση του αργκοτικού όρου σε λογοπαίγνιο σχετικό με το κουτί της Πανδώρας στην ταινία Notting Hill (I knew a girl in school named Pandora. Never got to see her box though) και στο Ted (That's cause everyone's mouth is usually full of your wife's box). Τέλος, στο τραγούδι Rider του Will Oldham ακούμε τους στίχους: lady's got a box pressed into my face / and a belt of beads draped around her waist.

 

 

Δεκάλογος συν μία εντολή, για αρχάριους λογοτέχνες

Δεκάλογος συν μία εντολή, για αρχάριους λογοτέχνες

Χουάν Κάρλος Ονέτι

1. Να μην αναζητούν να είναι πρωτότυποι. Το να είναι κανείς διαφορετικός είναι αναπόφευκτο όταν δεν τον απασχολεί αυτό. 
2. Να μην αποσκοπούν στο να θαμπώσουν τους μεγαλοαστούς. Δεν φέρνει αποτέλεσμα πια. Αυτοί μόνο τρομοκρατούνται όταν απειλείται η τσέπη τους. 
3. Να μην προσπαθούν να τα κάνουν περίπλοκα για τον αναγνώστη, ούτε να αναζητούν ούτε να απαιτούν τη βοήθειά του. 
4. Να μη γράφουν ποτέ έχοντας στο μυαλό τους την κριτική, τους φίλους ή τους συγγενείς, τη γλυκιά νύφη ή σύζυγο. Ούτε καν τον υποθετικό αναγνώστη.  
5. Να μη θυσιάζουν τη λογοτεχνική ειλικρίνεια για τίποτα. Ούτε για την πολιτική ούτε για τον θρίαμβο. Να γράφουν πάντα για εκείνον τον άλλο, τον σιωπηλό και ασυμβίβαστο, που κουβαλάμε μέσα μας και τον οποίο δεν είναι δυνατό να εξαπατήσουμε. 
6. Να μην ακολουθούν μόδες, να απαρνούνται τον ιερό δάσκαλο πριν λαλήσει τρεις φορές ο πετεινός. 
7. Να μην περιορίζονται στην ανάγνωση των ήδη καταξιωμένων βιβλίων. Ο Προυστ και ο Τζόις ήταν περιφρονημένοι όταν εμφανίστηκαν, σήμερα είναι ιδιοφυΐες.
8. Να μη λησμονούν την εύλογα διάσημη φράση*: «δύο και δύο κάνουν τέσσερα· όμως: τι θα γινόταν αν έκαναν πέντε;» 
9. Να μην περιφρονούν διαβάσματα με παράδοξο αφηγηματικό ύφος, οποιαδήποτε κι αν είναι η προέλευσή τους. Να κλέβουν, αν είναι απαραίτητο. 
10. Να ψεύδονται πάντοτε.
11. Να μην λησμονούν ότι ο Χεμινγουέι έγραψε**: «Και ακόμα διάβασα και ήδη έτοιμα τμήματα του μυθιστορήματός μου, κάτι το είναι το πιο χαμηλό σημείο στο οποίο μπορεί να πέσει ένας συγγραφέας.»
 

* Αναφέρεται στο απόσπασμα από το Υπόγειο του Ντοστογέφσκι: «Συμφωνώ, δύο και δύο κάνουν τέσσερα, είναι ένα θαυμάσιο πράγμα· ε λοιπόν, και το δύο και δύο κάνουν πέντε, είναι καμιά φορά πιο χαριτωμένο.» (μετάφρ. Γιώργης Σημηριώτης, εκδ. Γράμματα (1990))
**Το απόσπασμα στο οποίο αναφέρεται ο Ονέτι βρίσκεται στο βιβλίο A moveable feast και είναι το ακόλουθο: "I even read aloud the part of the novel I had rewritten, which is as low as a writer can get".

Ευχαριστώ τη μεταφράστρια Μαρία Παλαιολόγου για τις πολύτιμες συμβουλές της.

Έχει μείνει η σκόνη

Το ποίημα Queda el polvo του José Agustín Goytisolo (1928-1999) αναφέρεται στο γεγονός που καθόρισε τη ζωή του: όταν ήταν δέκα ετών, στη διάρκεια του Ισπανικού εμφυλίου, η μητέρα του χάθηκε σε βομβαρδισμό από τις φρανκικές δυνάμεις. Κυρίως στα βιβλία του El retorno (1955) και Final de un adiós (1984) αντιμετωπίζει τα συναισθήματά του σχετικά με την απώλεια, όμως το πιο γνωστό ποίημα είναι το Palavras para Julia, που αναφέρεται στη μητέρα και την κόρη του και το οποίο τραγούδησε ο Paco Ibañez.

Queda el polvo

De aquel trueno, de aquella
terrible llamarada
que crecío ante mis ojos,
para siempre ha quedado,
confundido en el aire,
un polvo de odio, una
tristísima ceniza
que caía y caía
sobre la tierra, y sigue
cayendo en mi memoria,
en mi pecho, en las hojas
del papel en que escribo.

Έχει μείνει η σκόνη

Από εκείνo τoν κεραυνό, από ‘κείνη
την τρομερή πυρκαγιά
που θέριεψε μπροστά στα μάτια μου
έχει μείνει για πάντα,
ανακατεμένη με τον αέρα,
μια σκόνη από μίσος, μια
αξιοθρήνητη τέφρα
που πέφτει ακατάπαυστα
πάνω στη γη κι εξακολουθεί
να συσσωρεύεται στη μνήμη μου,
στο στήθος μου, στις σελίδες
του χαρτιού που γράφω.