Από τον Δημητράκο στον Μπαμπινιώτη

Είμαι παιδάκι τσίφτικο κι εγώ θα καθαρίσω, και μη χαλάς τα κέφια σου, θα `ρθω μέσα στ’ αδέρφια σου εγώ να τους μιλήσω.

Το τραγούδι του Μανώλη Χιώτη Με κυνηγούν τ' αδέρφια σου, το οποίο ακούστηκε για πρώτη φορά στην ταινία Ο Ατσίδας (1962), έχει ως θέμα τις δυσκολίες που εμπόδιζαν τις ερωτικές σχέσεις της εποχής, λόγω των αυστηρών ηθών που περιόριζαν τη γυναίκα στο οικογενειακό σπίτι και την εμπόδιζαν να συνάψει ελεύθερα σχέσεις.

Στη μελέτη με τίτλο Διά λόγους τιμής της Έφης Αβδελά καταγράφεται η σταδιακή απονομιμοποίηση των εγκλημάτων τιμής στις δεκαετίες του '50 και του '60. Η τάση αυτή επιβεβαιώνεται και από τον κινηματογράφο: ο τύπος του αδελφού που περιφρουρεί την τιμή της αδερφής είναι αποκλειστικά χαρακτήρας της κωμωδίας. Στις ταινίες της περιόδου ο έρωτας είναι ο αποκλειστικός νικητής, ενώ απαξιώνεται το παλιότερο έθιμο της επιλογής του συντρόφου από την οικογένεια της γυναίκας. 

Τα ήθη αυτά αντικατοπτρίζονται στο Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης (ΜΛΕΓ), το οποίο άρχισε να συντάσσεται τη δεκαετία του 1930 και δημοσιεύτηκε είκοσι χρόνια αργότερα. Στο λήμμα κερατάς διαβάζουμε τον ορισμό: ο ανήρ του οποίου η σύζυγος μοιχεύεται, και κατ' επέκταση η αδελφή, η θυγάτηρ ή και άλλη στενή συγγενής αυτού. Ο λεξικογράφος, που συνέτασσε το λήμμα οχτώ δεκαετίες πριν, κατέγραφε την επικρατούσα αντίληψη σχετικά με την τιμή: κάποιος μπορούσε να χαρακτηριστεί κερατάς λόγω της ερωτικής ελευθερίας κάθε γυναίκας που ανήκε στο στενό συγγενικό του περιβάλλον.

Παρακάτω στο λημματολόγιο συναντούμε το λήμμα κερατώνω: προσβάλλω την συζυγικήν τιμήν τινός, απατώ, ατιμάζω τον άνδρα, επί οικείας γυναικός και ιδίως επί συζύγου. Η σημασία ακολουθείται από δύο παραδείγματα, από τα οποία το ένα σήμερα προκαλεί την έκπληξη του σημερινού αναγνώστη: εκεράτωσε τον πατέρα της.

Στο ΛΝΕΓ, το οποίο δημοσιεύτηκε σχεδόν μισό αιώνα μετά, η σημασία είναι αυτή που γνωρίζουμε σήμερα: ο σύζυγος που τον απατά η γυναίκα του. Η απόσταση των σημασιών στα δύο λεξικά είναι τεράστια, όση και η απόσταση των δύο εποχών, της μεσοπολεμικής Ελλάδας και της Ελλάδας των τελών του 20ού αιώνα.

 

Μία πιο προσεχτική ανάγνωση του λεξικού Δημητράκου, όπως επικράτησε να λέγεται, θα μπορούσε να αποκαλύψει πολλά για την κοινωνία της εποχής, για τα ήθη της και για τη θέση της γυναίκας. Η σημασία της ομοφυλοφιλίας αρχίζει με τις λέξεις γενετήσιος διαστροφή. Στο λήμμα ροδάνι υπάρχει η φράση: η γλώσσα της πάει ροδάνι (επί λίαν φλυάρων γυναικών). Η πολυλογία εκείνη την εποχή θεωρείτο γυναικεία αποκλειστικότητα. Σε όλα τα σύγχρονα λεξικά η σημασία της φράσης έχει αποσυνδεθεί από το γυναικείο φύλο.

Οι προβληματισμοί -και οι κυρίαρχες αντιλήψεις της εποχής- παρεισφρέουν στο λεξικό. Βρισκόμαστε σε μία εποχή κατά την οποία οι γυναίκες δεν έχουν το δικαίωμα της ψήφου και στο λήμμα ψήφος, στη σημασία 14 βρίσκεται το παράδειγμα: δεν θα δοθή ψήφος εις τας γυναίκας. Αποτελεί ειρωνική συγκυρία η χρονική σύμπτωση της έκδοσης του λεξικού με τη χορήγηση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες.

Οι σημασίες και τα παραδείγματα που ξενίζουν τον σημερινό αναγνώστη αναδεικνύουν μια άλλη χρησιμότητα των παλαιών λεξικών: αποκαλύπτουν το πνεύμα μιας άλλης εποχής, το οποίο δεν γίνεται αντιληπτό στον ορίζοντα της συγχρονίας. Το πνεύμα της εποχής διαποτίζει τους ανθρώπους, οι σημερινοί αναγνώστες δεν αντιλαμβάνονται αυτό το τμήμα του λεξικού που θα είναι ξένο στις μελλοντικές γενιές. Ωστόσο μία γεύση της αλλαγής στην εποχή μας μπορούμε να πάρουμε από τις διεκδικήσεις των ομόφυλων ζευγαριών ή των φυλομεταβατικών. Η καθιέρωση του συμφώνου συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια και η ψήφιση του νομοσχεδίου για την ταυτότητα φύλου αποκαλύπτει νέες τάσεις που ίσως θα οδηγήσουν σε αναθεώρηση του ορισμού λέξεων, όπως οικογένεια, γυναίκα, άνδρας. Στα λεξικά της αγγλικής γλώσσας έχει ήδη ξεκινήσει η συζήτηση για την αναθεώρησή τους.