Πέμπτη 14 Ιουνίου 2012

Ο όρος "φιννοουγρικός" στη λεξικογραφική πράξη

α. Το ιστορικό υπόβαθρο
Το 1671 ο Σουηδός λόγιος Georg Stiernhielm παρατήρησε ομοιότητες μεταξύ Ουγγρικής, Φινλανδικής, Λαπωνικής και Εσθονικής, ενώ την ίδια εποχή ο Γερμανός Martin Vogel προσπάθησε να αποδείξει τη σχέση ανάμεσα στη Φινλανδική, τη Λαπωνική και την Ουγγρική σε μια μελέτη του που παρέμεινε ανέκδοτη. Από το 1730 είχαν ήδη ενταχθεί στη γλωσσική οικογένεια όλες οι Φιννοουγρικές γλώσσες σε μελέτη που δημοσίευσε ο Σουηδός αξιωματικός Phillip Johann von Strahlenberg με μόνη εξαίρεση τη Λαπωνική, την οποία προσέθεσε το 1770 ο Γερμανός ιστορικός August Ludwig von Schlözer.
Σύμφωνα με τα παραπάνω μπορεί να συμπεράνει κανείς πως η αναγνώριση της Φιννοουγρικής γλωσσικής οικογένειας είχε ήδη ολοκληρωθεί πριν το περίφημο δημοσίευμα του Sir William Jones το 1786 και το σύγγραμμα του Franz Bopp  (Über das Konjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache) που αποδεικνύει τη σχέση των Ινδοευρωπαϊκών (ΙΕ στο εξής) γλωσσών και τα οποία συμβατικά αποτελούν τις απαρχές των ΙΕ σπουδών.
Στην αρχή του 19ου αι. η ταξινόμηση των Φιννοουγρικών γλωσσών ήταν σαφέστερη από αυτήν των ΙΕ (ενδεικτικά αναφέρεται ότι μόλις το 1838 ο Bopp απέδειξε ότι οι κελτικές γλώσσες ανήκουν στην ΙΕ ομογλωσσία, ενώ η ένταξη της Αλβανικής στην ΙΕ έγινε το 1850 από τον August Schleicher)• η ΙΕ γλωσσολογία ωστόσο γνώρισε τη μεγαλύτερη ανάπτυξη και –κατά την έκφραση του Décsy (1965:2)– η ΙΕ υπήρξε «νονός»  της Φιννοουγρικής: όπως η ΙΕ ομογλωσσία ονομάστηκε έτσι από τα ανατολικά (Ινδία) και δυτικά (Ευρώπη) άκρα στα οποία ήταν αρχικά εξαπλωμένες οι γλώσσες της, έτσι και ο όρος Φιννοουγρικός επιλέχτηκε επειδή η Φιννική υποομάδα γεωγραφικά εξαπλώνεται στο δυτικότερο άκρο της ομογλωσσίας, ενώ η Ουγρική υποομάδα καταλαμβάνει γεωγραφικά το ανατολικότερο άκρο. (Πρέπει να σημειωθεί ότι, ενώ η Khanty και η Mansi συνεχίζουν να μιλιούνται κάπου στη δυτική Σιβηρία, η Ουγγρική εξαπλώνεται δυτικότερα από τα εδάφη όπου μιλιούνται οι Φιννικές (πιο συγκεκριμένα οι Βαλτικές Φιννικές) γλώσσες. Αυτό είναι αποτέλεσμα της μετακίνησης των Ούγγρων από τα Ουράλια και της εγκατάστασής τους στην Παννονική πεδιάδα (σημερινή Ουγγαρία) στις αρχές του 10ου αι. μ.Χ.

β. Η ελληνική ορολογία
Σχετικά με την ορολογία, πρέπει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα έχει δημιουργηθεί μία παρεξήγηση: όλα τα λεξικά και οι εγκυκλοπαίδειες μεταφράζουν φιννοουγγρικές ή ουγγροφιννικές γλώσσες τον όρο ο οποίος στην αγγλική και στη γερμανική γλώσσα έχει επικρατήσει ως Finno-Ugric Languages και Finno-ugrische Sprachen αντίστοιχα. Το σωστό είναι να προτιμάται ο όρος Φιννοουγρικός επειδή το β΄ συνθετικό (ουγγρικός) στην ελληνική γλώσσα αναφέρεται σε αυτόν που έχει σχέση με την Ουγγαρία· έτσι όμως αποκλείονται από τον ορισμό όλες οι άλλες γλώσσες του ανατολικού κλάδου της Φιννοουγρικής Ομογλωσσίας (η Khanty και η Mansi ή αλλιώς: Οστιακική, Βογκουλική). Ο όρος ουγρικός προτείνεται για την ομάδα των γλωσσών όπου ανήκουν η Ουγγρική, η Khanty και η Mansi· στη Γερμανική η λέξη ungarisch αποδίδει το επίθετο ουγγρικός και η λέξη ugrisch το επίθετο ουγρικός, ενώ στην Αγγλική το επίθετο ουγγρικός αποδίδεται με τη λέξη hungarian, ενώ το ουγρικός με τη λέξη ugric· στην Ουγγρική οι αντίστοιχες λέξεις είναι magyar και ugor . Με το όνομα Magyar (Μαγιάροι) αυτοπροσδιορίζονται εθνικά οι Ούγγροι. 
Πρώτη επισήμανση για το μεταφραστικό αυτό λάθος στην Ελληνική γίνεται από τον Κατόνα (2000: 329), ωστόσο το λάθος έχει επικρατήσει· ενδεικτικά μπορεί να αναφερθεί η εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, στης οποίας το σχετικό άρθρο (τ. 59, σσ. 363-366) αναφέρει τον όρο φιννο-ουγγρικές. Το ίδιο λάθος επαναλαμβάνεται και στο Παπυράκι (2003: 1825), αλλά και στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γ. Μπαμπινιώτη (20052: 1888). Επίσης ως εσφαλμένος τύπος απορρίπτεται και ο όρος ουγγρο-φιννικός, που απαντά στην Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (τ.18Α σ.303, τ.23 σ. 115,τ. 24 σ. 161 και 382, τ.18Β σ.280 και 475, τ.17 σ. 97)· είναι προφανές ότι ο λανθασμένος όρος έχει επικρατήσει στην ελληνική βιβλιογραφία και έχει καθιερωθεί στο διαδίκτυο (ενδεικτικά αναφέρουμε τις ακόλουθες σελίδες τού ΕΛΕΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης). 


Βιβλιογραφία:
Décsy, Gyula 1965: Einführung in die finnisch-ugrische Sprachwissenschaft, (Wiesbaden, Otto Harrassowitz)
Κατόνα, Α. 2000: Ινδοευρωπαίοι: Δυναμικό σύστημα αντί για «πρωτοπατρίδα». Περιοδικό Γλωσσολογία, τ. 11-12 (Αθήνα, εκδόσεις Leaderbooks)

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου