Το τέλος της λογοτεχνίας

Στο Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία ο Ουμπέρτο Έκο αφηγείται πως, όταν έγραφε τη διδακτορική του εργασία, είχε ανακαλύψει τη λύση ενός ακανθώδους θεωρητικού προβλήματος σε ένα βιβλίο του 1887 γραμμένο από κάποιον παντελώς άγνωστο συγγραφέα, κάποιον αββά Vallet. Χρόνια μετά, όταν θέλησε να δείξει το συγκεκριμένο κείμενο σε κάποιον δημοσιογράφο, ανακάλυψε ότι η εν λόγω σελίδα δεν περιείχε τη λύση του προβλήματος. Ο ίδιος ο Έκο την είχε σκεφτεί, ενώ διάβαζε το κείμενο του Vallet, και έπειτα είχε αποδώσει την ιδέα στον συγγραφέα.

Χάρη σε μία παρεξήγηση -εντελώς επιφανειακή- είχε συμβεί και σε εμένα μία παρόμοια σύγχυση: ο Μπόρχες είχε μπλεχτεί με το πρόσωπο του Μπροχ, καθώς είχα αποδώσει ένα κείμενο του δεύτερου στον πρώτο. Αυτό που με έκανε να τους συνδέσω δεν ήτανε ασφαλώς η γραφή τους –όσο κι αν μοιάζανε κι οι δύο απασχολημένοι με τη φιλοσοφία· πιστεύω πως η ομοιότητα στα ονόματά τους ήτανε ο λόγος που τους ταύτισα σε ένα πρόσωπο, όταν, διαβάζοντας ένα βιβλίο για τον στρουκτουραλισμό (το Structuralism in literature του Robert Scholes), σταμάτησα στις παρακάτω γραμμές:  

“Structuralism – I am suggesting – is a response to the need [...] for a “coherent system” that would unite the modern sciences and make the world habitable for man again. This is a religious need, of course [...] Structuralism [...] is a methodology which is seeking nothing less than the unification of all sciences into a new system of belief.”  

Τα παραπάνω λόγια μου θύμισαν πολύ ένα κείμενο που νόμιζα ότι το είχε γράψει ο Μπόρχες· ο Scholes μιλάει για τον τεμαχισμό της γνώσης σε απομονωμένες, αυτόνομες και απομακρυσμένες ως γνωστικά πεδία επιστήμες, τονίζοντας πως ο στρουκτουραλισμός αντιτίθεται σε αυτήν την αποξένωση του ανθρώπου και της γνώσης. Τον ίδιο ρόλο με τον στρουκτουραλισμό παίζει και ο μαρξισμός· στους αντίποδες –κατά Scholes– βρίσκονται οι υπαρξιστές και η φιλοσοφία του Wittgenstein.  Σκεφτόμουνα πως πρέπει να υπογραμμίσω τα λόγια αυτά και να επισημάνω τις αντιστοιχίες με τον Μπόρχες· μερικές ώρες αργότερα περπατούσα και προσπαθούσα να θυμηθώ σε ποιο κείμενο του Μπόρχες θα έβρισκα την αντιστοιχία, αλλά το μυαλό μου δεν πήγαινε· υπήρχε ένα χαμένο (ή άγραφο) βιβλίο του Μπόρχες που αναζητούσα. 

Ξαφνικά μου ήρθε στον νου ο Μπροχ και το συγκεκριμένο απόσπασμα. Θυμήθηκα ότι το είχα αντιγράψει σε κάποιο τετράδιο λέξη προς λέξη:   

«Μ’ αυτόν τον τρόπο,  μ’ αυτήν τη ριζική και άκρα συνέπεια δημιουργήθηκαν τα παγκόσμια επιτεύγματα της Δύσης – μ’ αυτό το απόλυτο πνεύμα, που αυτοαναιρείται, οδηγείται στον παραλογισμό· ο πόλεμος είναι πόλεμος, l’ art pour l’ art,  στην πολιτική δεν υπάρχουν ενδοιασμοί, το εμπόριο είναι εμπόριο, όλα αυτά εκφράζουν το ίδιο, όλα διακατέχονται από αυτήν την ριζική επιθετικότητα, την τερατώδη, μεταφυσική αδιαφορία για τις συνέπειες, διακατέχονται από αυτήν τη φοβερή λογική που ενδιαφέρεται για το αντικείμενό της και μόνο γι’ αυτό [...] ο Μεσαίωνας διέθετε το ιδανικό κέντρο αξιών, το οποίο απαιτεί ο ρομαντικός, διέθετε μια υπέρτατη αξία στην οποία όλες οι άλλες αξίες υποτάσσονταν: την πίστη στο χριστιανικό θεό. Για τον έμπορο στο Μεσαίωνα δεν ισχύει το «εμπόριο για το εμπόριο», ο προτεσταντισμός του είναι απαγορευμένος, για τον καλλιτέχνη στο Μεσαίωνα δεν υπάρχει το l’ art pour l’ art, μόνο η υπηρεσία της πίστης, ο πόλεμος στο Μεσαίωνα δεν προσλαμβάνει απόλυτη αξία παρά μόνο όταν υπηρετεί τη μοναδική και απόλυτη αξία της πίστης, όταν διεξάγεται στην υπηρεσία της πίστης. Ο κόσμος στο σύνολό του επαναπαυόταν στην πίστη, ήταν ένας οριστικός και όχι αιτιοκρατούμενος κόσμος… η πίστη ήταν το σημείο αληθοφάνειας στο οποίο ανακόπτονταν η κάθε σειρά ερωτημάτων...»  (Οι Υπνοβάτες, ΙΙΙ, κεφ. 44. Μετάφραση Κώστας Κουντούρης, εκδόσεις Μέδουσα, 1988, Αθήνα.)

Ο Μπροχ έβρισκε ενότητα της τέχνης, της επιστήμης, του εμπορίου, της πολιτισμικής δραστηριότητας εν γένει, στη σταθερή βάση της πίστης. Φαντάζομαι πως ο Scholes το έθετε διαφορετικά (αν και παραδέχεται πως η ανάγκη ενοποίησης των επιστημών είναι μια θρησκευτική ανάγκη). Πάντως, για την εποχή της αυτονόμησης των επιστημών ο Μπροχ υποστηρίζει ότι είναι ένα στάδιο εξατομίκευσης των αξιών, απαραίτητο για τη μετάβαση από ένα σύστημα αξιών σε ένα άλλο. Το άλλο σύστημα αξιών, η θρησκευτική ανάγκη -που λέει ο Scholes– εκφράστηκε από τη μαρξιστική ιδεολογία και τη στρουκτουραλιστική μεθοδολογία. 

Μιλώντας για το επιχείρημα l’ art pour l’ art ένας σοσιαλιστής διανοούμενος, ο Πλεχάνωφ, λέει πως είναι συνέπεια της διάστασης που υπάρχει ανάμεσα στους καλλιτέχνες και το κοινωνικό περιβάλλον που τους περιστοιχίζει.  Τώρα πια, έχοντας συνδέσει τόσα κείμενα, πιστεύω πως και ο Μπόρχες είναι παρών σε τούτο το μικρό κείμενο, με την εντυπωσιακή του δύναμη να συνδυάζει τις γνώσεις του μέσα σε μικρά και πυκνά κείμενα. Κάτι που δεν θυμάμαι να διάβασα ποτέ στα κείμενά του είναι η αδυναμία της δημιουργίας πρωτότυπων κειμένων. Έχω την εντύπωση ωστόσο πως οι παραμικρές εμπειρίες είναι μόνο η αρχή για να ανασύρουμε ένα σωρό κείμενα που έχουμε διαβάσει και μας πνίγουν. 

Επεκτείνοντας αυτόν τον συλλογισμό αναρωτιέμαι πόσο κοντά είναι το τέλος της (πρωτότυπης) λογοτεχνίας. Κάνοντας μία υπόθεση που καταλήγει στο άπειρο, σκέφτομαι πως το απόλυτο τέλος θα ερχόταν όταν ο πεπερασμένος αριθμός λέξεων της γλώσσας θα συνδυαζόταν με όλους τους πιθανούς συνδυασμούς από τους οποίους μπορούν να προκύψουν γραμματικώς ορθές προτάσεις και –ακόμα περισσότερο– όταν όλα τα δρώντα πρόσωπα κι όλες οι λειτουργίες (συστατικά, κατά τον Πρόππ, της πλοκής του παραμυθιού) θα είχαν κι αυτά με τη σειρά τους συνδυαστεί με όλους τους δυνατούς τρόπους, έτσι ώστε όλα όσα γράφονται να μην έχουνε καμία πρωτοτυπία, αλλά να είναι πνιγμένα στη διακειμενικότητα. 

Μπορεί να συμβεί κάτι τέτοιο; Θα ήταν δυνατό να κινηθεί προς τα εκεί μια ευθύγραμμη πορεία της ιστορίας, στο να ειπωθούν δηλαδή όλα όσα μπορούν να ειπωθούν, αφού σύμφωνα με μια ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας μια απώτερη αιτία της ιστορικής κίνησης της ανθρωπότητας θα μπορούσε να είναι η τέλεια ανάπτυξη της σκέψης και των γνώσεων; Θα κλείσω με τα λόγια του συγγραφέα του Εκκλησιαστή, που μάλλον πίστευε σε μια κυκλική πορεία της ιστορίας:   

 Τι το γεγονός, αυτό το γενησόμενον, και τι το πεποιημένον, αυτό το ποιηθησόμενον· και ουκ έστιν παν πρόσφατον υπό τον ήλιον.  Εκκλησιαστής 1,9

Καθόλου παράξενη λοιπόν η σύγχυση του Έκο ή η ταύτιση του Μπροχ με τον Μπόρχες, αφού όλα έχουν ξαναγίνει, ήδη από τον καιρό του Εκκλησιαστή· λόγια ειπωμένα πριν να περπατήσει στη γη ο Μπόρχες και να γράψει τον «Κυκλικό χρόνο».  Αυτό είναι ένα θέμα για το οποίο θα μπορούσανε να ειπωθούνε πολλά· το σημερινό μας όμως τελειώνει εδώ, όπως θα έλεγε και ο Ντοστογιέφσκι.